Notka historyczna

Historia Mennicy Elbląskiej

Początki Mennicy w Elblągu (XIII wiek)

Pierwsze wzmianki o mennicy w Elblągu sięgają połowy XIII wieku, kiedy to miasto znajdowało się pod panowaniem Zakonu Krzyżackiego. W 1246 roku Wielki Mistrz Henryk von Hohenlohe wydał akt lokacyjny, który zezwalał Elblągowi na emitowanie denarów chełmińskich. Mimo tego przywileju, podobnie jak inne miasta pruskie podległe Zakonowi, Elbląg nie miał prawa bicia własnej monety.

W tym wczesnym okresie średniowiecza, pierwsza elbląska mennica prawdopodobnie mieściła się na terenie nieistniejącego już zamku krzyżackiego. W warsztacie tym bito jednostronne, srebrne monety w formie brakteatów, znane jako elbląskie fenigi. Oprócz nich produkowano również szelągi, które stanowiły ważny element obiegu pieniężnego w regionie.

W 1332 roku działalność rozpoczęła mennica miejska, usytuowana na dawnym Targu Chlebowym, w sercu dzisiejszej elbląskiej starówki. Niestety, jej funkcjonowanie nie trwało długo – została zamknięta w połowie XIV wieku, pozostawiając miasto bez własnej produkcji monet przez kolejne dziesięciolecia.

Kryzys i Zmiany w XV Wieku

Stulecie później sytuacja polityczna i gospodarcza w regionie uległa znaczącym zmianom. W pierwszej połowie XV wieku państwo krzyżackie w Prusach przeżywało głęboki kryzys spowodowany ciągłymi wojnami z Polską. Nadmierne obciążenia podatkowe i niezadowolenie społeczne doprowadziły do powstania Związku Pruskiego, organizacji skupiającej szlachtę i mieszczan pruskich dążących do większej autonomii.

Członkowie Związku Pruskiego, chcąc uniezależnić się od Zakonu Krzyżackiego, zwrócili się do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie Prus do Korony. W odpowiedzi na te działania, w 1454 roku król wydał akt inkorporacyjny, włączając ziemie pruskie do Rzeczypospolitej. Dokument ten zezwalał również na zakładanie mennic w największych miastach pruskich, w tym w Elblągu.

Nowo powstała mennica miejska w Elblągu rozpoczęła działalność w 1457 roku. W mennicy tej bito monety z godłem i imieniem króla Kazimierza Jagiellończyka oraz z herbem miasta. Co ciekawe, elblążanie, nie czując się w pełni poddanymi Polski, zrezygnowali z umieszczania wizerunku króla na monetach, traktując go bardziej jako patrona niż władcę.

Produkcja brakteatów i szelągów w Elblągu trwała do końca panowania Kazimierza Jagiellończyka i w początkach rządów jego następcy, Jana Olbrachta. Jednakże z powodu problemów związanych z dostępem do kruszcu oraz zmianami politycznymi, działalność mennicza została wstrzymana.

Odrodzenie Mennicy w XVI Wieku

Po kilku dekadach przerwy, w 1530 roku, za panowania króla Zygmunta Starego, Mennica Elbląska wznowiła swoją działalność. Był to okres intensywnego rozwoju gospodarczego i potrzeby unowocześnienia systemu monetarnego w Rzeczypospolitej. W odpowiedzi na te wyzwania, w Elblągu zaczęto bić srebrne monety o różnych nominałach, takie jak:

• Grosze – grube denary będące podstawową jednostką monetarną.
• Trojaki – monety o wartości trzech groszy, popularne wśród kupców.
• Szóstaki – warte sześć groszy, używane w większych transakcjach.

W 1538 roku mennica elbląska otrzymała oficjalną zgodę króla na bicie własnych monet, co było znaczącym wyróżnieniem i potwierdzeniem zaufania monarchy do miasta. Dalsze przywileje pozwoliły na emisję denarów, które bito do 1557 roku, po czym działalność mennicy ponownie została zawieszona.

Okres Szwedzkiej Okupacji (XVII wiek)

Przez niemal 70 lat mennica w Elblągu pozostawała nieczynna. Dopiero wybuch wojny polsko-szwedzkiej w XVII wieku przyniósł kolejne zmiany. W 1626 roku Elbląg został zajęty przez wojska szwedzkie, a mieszkańcy zostali zmuszeni do złożenia hołdu lennego królowi Szwecji, Gustawowi II Adolfowi.

Choć okupacja przyniosła miastu pewne korzyści, takie jak potwierdzenie przywileju menniczego, to jednak odbyło się to kosztem jakości i uczciwości produkowanych monet. W Elblągu zaczęły działać dwie mennice, w których bito monety szwedzkie oraz fałszowane, niepełnowartościowe monety polskie o obniżonej próbie srebra. Co gorsza, na tych monetach umieszczano wizerunek króla szwedzkiego łudząco podobny do polskiego króla Zygmunta III Wazy, co miało na celu wprowadzenie użytkowników w błąd.

Działania te przyniosły miastu ogromne straty finansowe i reputacyjne. Po wycofaniu się wojsk szwedzkich, kolejny król Polski, Władysław IV, co prawda potwierdził elbląskie uprawnienia mennicze, ale z powodu złej sławy związanej z fałszerstwami, mennica została wkrótce zamknięta.

Działalność Mennicy za Jana Kazimierza

Nowy rozdział w historii mennicy elbląskiej rozpoczął się w 1650 roku, podczas panowania króla Jana II Kazimierza Wazy. W tym okresie w mennicy bito różnorodne monety, takie jak:

• Dwugroszówki – monety o wartości dwóch groszy.
• Orty – odpowiadające 1/4 talara, popularne w handlu międzynarodowym.
• Półtalary i talary – duże nominały używane w większych transakcjach.
• Dukaty – złote monety cenione nie tylko w Polsce, ale i całej Europie.

Niestety, spokojny rozwój miasta i mennicy został przerwany w 1656 roku, kiedy Elbląg ponownie znalazł się pod okupacją szwedzką. Szwedzi, podobnie jak wcześniej, rozpoczęli masowe fałszowanie monet, co doprowadziło do dalszych strat i pogorszenia sytuacji ekonomicznej miasta.

Po podpisaniu Pokoju w Oliwie w 1660 roku, Elbląg próbował odbudować swoją pozycję menniczą. Wznowiono bicie monet z wizerunkiem króla Jana Kazimierza, takich jak szelągi, orty i dukaty. Jednak w 1666 roku mennica wypuściła na rynek dużą emisję szelągów o bardzo niskiej zawartości srebra. Działanie to spotkało się z ostrą krytyką i skutkowało pozwaniem miasta przed sąd królewski. W rezultacie, w 1667 roku mennica została ponownie zamknięta.

Próby Wznowienia Działalności w Czasach Michała Korybuta Wiśniowieckiego

Pomimo wcześniejszych niepowodzeń, elblążanie nie rezygnowali z ambicji menniczych. W 1670 roku, podczas sejmu koronacyjnego króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Elbląg ponownie uzyskał prawo do bicia własnej monety. Mennica miejska rozpoczęła działalność w 1671 roku i przez dwa lata produkowała monety cenione w obiegu.

Jednym z najbardziej wartościowych numizmatów z tego okresu jest półtalar elbląski z 1671 roku z podobizną króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W 2010 roku egzemplarz tej monety osiągnął na aukcji cenę 310 tysięcy złotych, co świadczy o jej wyjątkowej wartości kolekcjonerskiej i historycznej.

Ostatnie Lata Działalności Mennicy

Pomimo odnowienia przywilejów przez króla Augusta II Mocnego, mennica elbląska wznowiła działalność dopiero w 1760 roku, już za panowania jego syna, Augusta III Sasa. Warsztat menniczy został ulokowany przy ulicy Świętego Ducha na starówce, co podkreślało znaczenie mennicy w życiu miasta.

Niestety, produkcja monet w tym okresie nie była konsultowana ani z monarchą, ani z sejmem, ani nawet z podskarbim koronnym. Efektem tego były monety o coraz niższej jakości, które zaczęły tracić zaufanie wśród użytkowników. Konkurencyjny Gdańsk jako pierwszy odmówił przyjmowania elbląskich monet, a jego śladem poszły inne miasta i ośrodki handlowe.

Po śmierci Augusta III w 1763 roku działalność mennicy elbląskiej została ostatecznie zakończona. Był to symboliczny koniec kilkusetletnich starań miasta o utrzymanie własnej produkcji monetarnej.

Koniec Działalności Menniczej i Dziedzictwo

W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku, Elbląg został zajęty przez wojska pruskie. Pod rządami Królestwa Prus nie było już mowy o samodzielnym biciu monet przez miasto. Mimo to, tradycja mennicza Elbląga przetrwała w pamięci mieszkańców i została upamiętniona m.in. poprzez istniejącą do 1945 roku kamienicę zwaną „Domem Mincerza”.

Dziś świadectwem bogatej historii menniczej miasta są zachowane numizmaty znajdujące się w muzeach oraz prywatnych kolekcjach na całym świecie. Monety te są nie tylko przedmiotem zainteresowania kolekcjonerów, ale również cennym źródłem informacji o historii, kulturze i gospodarce regionu.

W 2023 roku tradycje mennicze Elbląga zostały reaktywowane poprzez powstanie nowej Mennicy Elbląskiej. Inicjatywa ta ma na celu nie tylko kontynuowanie historycznego dziedzictwa, ale również promocję miasta i regionu w Polsce i za granicą.

Historia mennicy elbląskiej to barwna opowieść o ambicjach, determinacji i nieustannym dążeniu do samodzielności gospodarczej. Przez wieki Elbląg, mimo przeciwności losu i burzliwych wydarzeń historycznych, starał się utrzymać prawo do bicia własnej monety. Działalność mennicza miasta była odzwierciedleniem jego pozycji ekonomicznej, politycznej oraz aspiracji mieszkańców.

Obecnie Elbląg, dzięki reaktywacji mennicy, na nowo wpisuje się w mapę menniczą Polski. Kontynuacja tych tradycji to nie tylko ukłon w stronę przeszłości, ale także szansa na promowanie miasta jako ważnego ośrodka kultury i historii. Ożywienie mennictwa w Elblągu symbolizuje odrodzenie ducha przedsiębiorczości i przypomina o bogatym dziedzictwie, które warto pielęgnować i przekazywać kolejnym pokoleniom.

Współczesne działania związane z mennictwem w Elblągu świadczą o tym, że historia może być inspiracją dla teraźniejszości i przyszłości. Zachowanie pamięci o dawnych tradycjach menniczych jest ważne nie tylko dla historyków i kolekcjonerów, ale dla wszystkich, którzy cenią dziedzictwo kulturowe i chcą uczestniczyć w jego rozwoju. Mennica Elbląska, zarówno ta dawna, jak i obecna, jest tego doskonałym przykładem.